«دانشنامه امیرالمؤمنین( ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ»، به همت محمد محمدی ری‌‌شهری با همکاری محمدکاظم طباطبایی و محمود طباطبایی‌‌نژاد و گروهی از محققین، به زبان عربی- فارسی با ترجمه عبدالهادی مسعودی تألیف شده است.

ساختار
کتاب با یک پیشگفتار، خلاصه‌‌ای از سخنان مقام معظم رهبری در باره کتاب، درآمد و نگاهی به کتاب آغاز شده است. مطالب کتاب در ضمن شانزده بخش و هر بخش مشتمل بر فصولی تدوین شده است. هر فصل، خود، مشتمل بر عناوین متعددی است که به ‌صورت عدد اعشاری مشخص شده است. کل مباحث کتاب نیز در ضمن ۶۶۸۶ شماره ذکر شده است. شیوه ارائه مباحث بدین‌‌گونه است که در یک صفحه متن عربی و در صفحه دیگر ترجمه آن ارائه شده است.

گزارش محتوا
موسوعة الإمام علی بن أبی‌طالب( ع) فی الکتاب و السنة و التاریخ، در سال ۱۳۷۹ ش، برای بهره‌‌گیری اندیشه وران عرب‌زبان و پژوهشگران عربی‌‌دان حوزه و دانشگاه به زیور طبع آراسته گردید و در مدت ‌زمانی کوتاه توجه خردورزان حوزه دین را به خود جلب نمود و مرجع تدوین دانشنامه امام علی( ع) قرار گرفت. همچنین جایزه دوره انتخاب« کتاب سال ولایت» و برخی جوایز و نشان‌ه‌ای علمی- فرهنگی دیگر به آن تعلق گرفت. پس از آن، گروه ترجمه پژوهشکده حوزه و دانشگاه تصمیم به ترجمه این اثر گرفت تا در کمترین زمان ممکن، راه را برای بهره گیری فارسی زبانان، این طلایه داران فرهنگ ناب تشیع، از این اثر بگشاید. نتیجه این تصمیم، انتشار نسخه فارسی این کتاب با نام دانشنامه امیرالمؤمنین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ در سال ۱۳۸۲ ش، بود که عنوان« ترجمه برگزیده» را در ششمین دوره انتخاب« کتاب سال ولایت» از آن خود کرد( پیشگفتار، ص ۷- ۸).

ذکر چند نکته در باره کتاب حاضر ضروری است:
۱. این کتاب که از تلفیق دو کتاب موسوعة الإمام علی( ع) و دانشنامه امیرالمؤمنین( ع)، متناسب با نیاز فارسی زبانان آماده سازی شده است، در واقع ویرایش جدیدی از هر دو نسخه عربی و فارسی کتاب را در خود دارد. از مزیت‌‌های این اثر، مقابله مجدد متن عربی با منابع، اعراب‌‌گذاری کامل متن عربی، بازنگری ترجمه و بازبینی ویرایش متن فارسی است. به ‌علاوه متن عربی و فارسی در کنار هم عرضه شده است و این، امکان مطالعه هم‌زمان هر دو متن را برای استفاده ‌کنندگان فراهم می سازد.
۲. از آنجا که بنا بوده در سال هایی که به نام مولا علی( ع) مزین بوده، متن عربی و ترجمه آن هر دو به سرانجام برسد، از مترجمان متعدد، یاری گرفته شده، که این کار با همه سودمندی‌اش در بهره گیری از زمان، تنوع سبک را تا اندازه‌ای بر متن فارسی تحمیل کرده است؛ البته تلاش شده تا با بهره گیری از کنترل واحد در ویراستاری از آن کاسته شود.
۳. برای اطمینان بیشتر، ترجمه‌‌ها توسط افراد دیگری، غیر از مترجمان، با متن اصلی مقابله شده است، تا در صورتی که کاستی‌‌ای هست و یا اشتباهی برای مترجم رخ داده، رفع شود. در پایان کار نیز متن آماده‌‌شده به مؤلف محترم جناب آقای ری‌‌شهری نیز عرضه شده و اصلاحات و تذکرات ایشان در ترجمه مدّ نظر قرار گرفته است.
۴. پاره‌‌ای مترجمان در ترجمه آیات قرآنی از ترجمه دکتر محمدمهدی فولادوند و در ترجمه« نهج البلاغة» از ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی استفاده کرده اند.
۵. از آنجا که مقالات و توضیحات مندرج در آغاز و انجام بخش ها و فصل ها، غالباً به فارسی نوشته شده بودند، مترجمان تنها به بازبینی کلی و در پاره‌‌ای موارد به هماهنگ سازی آنها بسنده کردند.
۶. در جلد نهم متن عربی، اشعاری از شاعران معروف عرب در وصف امیرمؤمنان آمده است که در برگردان فارسی، تنها شعر شاعران قرون نخست هجری( تا اواسط قرن چهارم) ترجمه شد و اشعاری از شاعران فارسی زبان، جایگزین ترجمه سایر اشعار گردید( پیشگفتار، ص ۸- ۱۰).

از آنجا که اطلاع از محتوای هر جلد از کتاب با مراجعه به فهرست، امکان پذیر است در این مجال به ذکر برخی ویژگی‌‌های کتاب بسنده می کنیم:
۱. در نگارش و تدوین این دانشنامه ضمن دوری گزینی از تکرار و ارجاع به متون همگون، تلاش شده است در عین جامعیت، از افزون‌‌نگاری اجتناب و بلکه گزیده نگاری شود تا کتاب هم خلاصه باشد و هم جامع.
۲. بهره برداری بسیار گسترده از منابع تاریخی و حدیثی فریقین در تبیین شخصیت امام علی( ع) در زمینه‌های مختلف.
۳. استفاده از منابع معتبر حدیثی و تاریخی.
۴. پژوهشگران سیره علوی در این دانشنامه با نزدیک به هفت هزار متن و نص تاریخی و حدیثی در باره علی( ع) آشنا خواهند شد. در فصل‌‌ها و بخش ها کوشیده شده است به‌ تناسب، تحلیل‌‌ها و نظریه‌‌هایی طرح گردد و با ارزیابی متون، نکات مهمی در زمینه‌‌های تاریخ و حدیث عرضه شود.
۵. در گزینش عناوین و عرضه متون در ذیل عناوین، به واقعیت ها و نیازهای امروز توجه شده است.
۶. مطالب و موضوعات به گونه‌‌ای آورده شده است که همچون یک نمودار درختی، پژوهشگر با نگاهی گذرا به آن، در جریان کلی مسائل کتاب قرار گیرد و با تأمّلی اجمالی مطلوب خود را در آن دریابد.

۷. برای اینکه پژوهشگر در مراجعه به این دانشنامه و در دستیابی به مقصود برای مسائلی جزئی نیاز به منابع دیگر نداشته باشد و در رسیدن به مطلوب، مسیری سهل را بپیماید، در مورد اشخاص، مکان‌‌ها و نکات مبهم متون، در پانوشت توضیحاتی آمده است و نیز الفاظ دشواریاب متون، شرح شده اند و مکان‌‌های تاریخی با نقشه‌‌هایی گویا که به‌‌وسیله متخصصان طراحی شده است، به دقت شناسایی شده‌‌اند.
۸. در نقل متون تاریخی و حدیثی، اگر متون مورد استناد، از پیامبر خدا و اهل‌بیت( ع) نقل شده باشند، نام آن بزرگواران یاد می‌‌شود. در یادکرد پیامبر خدا با جمله« صلی الله علیه و آله» و در یادکرد اهل‌بیت و پیامبران الهی و فرشتگان، با جمله« علیه السلام» از آنها تجلیل شده است، هرچند در منبع چنین تجلیلی نباشد و اگر متون از غیر پیامبر( ص) و اهل‌بیت( ع) نقل شده باشند، در آغاز و یا فرجام، فقط به ارائه منبع نقل، بسنده می شود.
۹. در نگارش دانشنامه، سعی شده است تا ادب علمی- پژوهشی در نهایت دقت رعایت شود. کسی که تاریخ اسلام را به‌ ژرفی نگریسته باشد و آثار مکتوب عالمان نحله های گوناگون حوزه فرهنگ اسلامی را دیده باشد، می داند که در میراث مکتوب آنان تا چه حدی در باره تشیع و قله افراشته آن ستم روا شده است و بالطبع بر پیشوای مجاهدان و مخلصان( علی( ع)) نیز چه با کتمان حقایق و چه با وارونه‌‌سازی تاریخ جفا شده است. اما در نگارش این مجموعه، در تحلیل‌‌ها، اظهارنظرها، تبیین‌‌ها و مدخل‌‌ها، هرگز قلم به ناراستی‌‌ها و درشت‌گویی‌‌ها و دشنام‌‌ها آلوده نشده است( درآمد، ص ۴۱- ۴۵).

وضعیت کتاب‌
جلد چهاردهم این دانشنامه، به« فهرست ها و نمایه‌‌ها» اختصاص دارد که بر اساس متن فارسی تنظیم شده اند: فهرست آیات؛ نمایه‌‌های موضوعی؛ فهرست اعلام؛ فهرست ادیان، فرقه‌‌ها و مذاهب؛ فهرست جمعیت ها و قبیله‌‌ها؛ فهرست مکان‌‌ها؛ فهرست زمان ها؛ فهرست غریب الحدیث؛ فهرست اشعار و فهرست منابع و مآخذ.